Ang Liham

Kanina pa nakatingin si Affan sa kanyang relo. “Konting bilis dyan Saiid. Tiyakin na maayos ang pagkakatanim nyo ng mina. Baka mapansin yan pagdaan nila dito.” Humudyat si Saiid na ayos na ang lahat. “O bumalik na ang lahat sa kani-kanilang pwesto. Siguraduhing nasa mas mataas na lugar kayo.”

Namumugto na ang mga mata ni Aling Marta sa walang tigil na pag-iyak, masamang-masama ang loob. Gayundin ang asawang si Mang Lando. Tahimik, nakatitig lamang sa anak. Para bang isinasaulo niya ang mukha nito. Yumakap ng mahigpit si Aling Marta sa labinsiyam na taong-gulang na si Pvt. Gabay. “Anak, mag-iingat ka lagi. Wag mong kalimutang magdasal.” Yumakap ng mahigpit si Pvt. Gabay sa ina at ama. Hindi maikubli ang tumulong luha mula sa kanyang mga mata. Awang-awa siya sa kanyang mga magulang ngunit kailangan niyang gawin ito upang maiahon niya sila sa kahirapan. “Wag po kayong mag-alala inay. Susulat kaagad ako pagdating ko dun.” Napangiti si Aling Marta, “Hihintayin ko ang sulat mo anak.” Bumitaw sa pagkakayakap sa ina si Pvt. Gabay ng marinig ang hudyat na kailangan ng sumakay sa kanilang trak. “Aalis na po ako.” paalam niya sa mga magulang.


“Parating na sila! Magsipaghanda ang lahat!

Isang malakas na pagsabog ang naganap. Umangat sa ere ang trak, sampung talampakan ang taas matapos masagasaan ang mina. Nakataob itong bumagsak sa lupa tangay ang ilang sundalong wala ng buhay. Ang mga nakatalon naman ay pinaulanan ng bala mula sa mataas na lugar na pinagkukublihan nila Saiid. Ilang saglit ang nakalipas, tumigil rin ang putukan na nanggaling lamang sa isang panig, at nang matiyak na wala ng gumagalaw sa mga sundalo at samsamin ang mga gamit na pwede pang pakinabangan, nagpasya ng umalis ang mga rebelde.

Nakakasulasok ang paligid. Naghalo ang baho ng pulbura at lansa ng dugo at laman ng tao. Ang lupa ay nagkulay pula. Nakahandusay ang mga katawan sa paligid. Nagkalat ang mga pira-pirasong bahagi ng katawan- mga binti, braso, kamay, laman-loob, mga mata at utak. May isang ulo na ilang hibla na lang ng laman ang nag-uugnay sa kanyang katawan. Ang mga sundalong nakatalon sa trak ay durog-durog ang mga katawan sa dami ng tama ng bala. Halos mahati ang katawan ng isa. Ang iba ay hindi na makikilala pa. Mapalad ang mga nasa gawing likuran ng trak, buo pa ang mga katawan nila kahit na nakasabit pa ang mga ito.

Dapithapon na ng magising si Pvt. Gabay. Masakit ang buo niyang katawan ngunit pinilit niyang tumayo mula sa kanyang kinalalagyan. Limang metro ang layo niya mula sa trak. Isa siya sa mga tumalsik kanina dahil sa pagsabog. Pasuray-suray siyang naglakad habang nakatambad sa kanya ang kalunos-lunos na kalagayan ng kanyang mga kasama. Gusto niyang maduwal. Nakita niya ang isang pang kasama na nakadapa. Lumapit siya dito ngunit dalawa pang nakaligtas na sundalo ang nauna sa kanya at itinihaya nila ang nakadapang kasamahan. Pigil ang paghinga nila ng makitang tadtad ng bala ang mukha nito at hindi na mapagkilanlan. Lalong nagimbal si Pvt. Gabay ng mabasa ang name cloth ng sundalong nakahandusay sa harapan niya, napaatras siya, pakiramdam niya ay namanhid ang buo niyang katawan at para bang tinatangay siya ng hangin. Napasigaw siya ngunit hindi na siya marinig ng dalawa pa niyang kasama.

“Diyos ko. Wag nyo pong pabayaan ang nag-iisa kong anak.” taimtim na panalangin ni Aling Marta habang sakay sila ng dyip pauwi sa kanilang baryo.


xxx


22 Abril 2011

Isang Sulyap sa Buhay ng Isang Kriminal

April 15, 2011


Almira mahal ko,

Nagsisisi ako kung bakit hindi ako sumulat sa iyo sampung taon na ang nakakalipas at kung sumulat man ako, hindi sana ako tumigil noon. Tumakbo sana ako pabalik ng bahay, nagsimula sanang magsulat ng walang humpay nang malaman kong namatay ka. Ngunit sa ibang direksyon ako napadpad, walang angkop na salita na pwedeng gamitin sa pagkawala mo, at pati na ang lahat ng bangungot sa nakalipas na sampung taon. Lahat ng mga krimen, oo Mahal ko, isa na akong mamamatay tao ngayon, hindi lang isa kundi maraming beses akong pumatay. Ang mga ito ay bunga, kundi man lahat, ng pagkawala mo.

Nakini-kinita ko ngayon na pinaiintindi mo sa akin, na paulit-ulit mong sinasabi na nasa gitna tayo ng kaguluhan, ng karahasan, na ang nangyari sa iyo ay dinanas din ng ilan nating mga kapatid na isinilang sa lupaing iyon. Totoo, ang bombang kumitil sa iyo sa plasa ay pumatay din ng ilan, na hindi lamang ako ang nag-iisang naipit sa tunggalian, na tumawid mula sa isang inosenteng tao tungo sa pagiging isang partisipante sa walang humpay at walang katuturang kaguluhan na nananaig doon.

Hindi ako nagdadalawang isip, alam ko na ako ay biktima ng mga bagay na nagawa ko at nakita ko, ngunit hindi, ang nangyari sa akin ay hindi dahilan ng pagkabigo ko na humingi ng tulong at talikuran ang kaguluhan. Walang kapatawaran ang pagtalikod ko sa dating taong kilala mo at lahat ng kanyang paninindigan dahil lamang sa mga pangyayari.

Naiisip mo ba ang taong iyon? Ang simpleng binata na gustong maging pintor- isa siyang mabuting tao, di ba? Tahimik, mahiyain, minsan palatawa. Naaalala mo pa ba siya? Kung ganun, magalit ka sa kanya, kasuklaman mo siya, dahil sa nakalipas na sampung taon ay isa na siyang masamang tao. Nagsisilbi sa ilang taong kayang magbayad. Pumapatay para sa perang hindi naman niya kailangan. Walang pagsisisi, walang awa.

Ang pinakahuli ay kahapon lang sa Manila. Oo, kahapon ng umaga, pinatay ko ang isang matandang lalaki, Kajir Yapan ang pangalan, isang negosyante. Hindi ko alam kung bakit gusto nila siyang ipapatay. Wala na akong pakialam dun. Para sa akin, isa lang siyang kontrata. Ang kanyang kamatayan ay hindi mahalaga kesa sa nilalaman ng kanyang computer.

Pero ngayon, sa loob ng sampung taon, ngayon lang ako nakaramdam ng ganito. Parang kinakain ako ng aking nagawa. Sabihin mo ng konsensiya, pero ang alam ko, itong nararamdaman ko ngayon ay walang pagsidlang lungkot na siyang ipinagpapasalamat ko dahil ngayon ko nadama na tao rin pala ako. Para bang bumalik muli ang aking paningin pagkatapos na mawala ito ng mahabang panahon. Ang nangyari sa akin kahapon ay nagbunga ng pangungulila ko sa dating taong kilala mo.

Nagbago na ako, at isinusumpa ko, si Yapan na ang huling taong pinatay ko para sa pera. Hindi ko ipinapangakong hindi na ako papatay ulit, hindi pa, sana magawa ko, pinag-isipan ko ito ng malalim sa loob ng dalawampu’t-apat na oras, ngunit kailangan ko pang pumatay ng tatlo, tatlong tao na nakapagitan sa akin kung ano ako ngayon at kung ano ako noong araw na ikaw ay mamatay. Oo, kahit saang anggulo mo titignan, hindi na ako ang dating taong kilala mo pero ito na ang pagkakataon ko upang ihinto ang kabaliwang ito.

Kung meron lang ibang paraan upang makapag-umpisa ulit, na hindi na kailangang pumatay muli, tatahakin ko ang landas na yon dahil naiintindihan ko na ngayon ang dapat kong naintindihan noon, na iyon ang gusto mo sanang gawin ko, na iyon ang gusto mong ginawa sana natin. Ganun pa man, ang tatlong buhay ay walang halaga sa akin at sa mga nagawa ko, hindi ito mas matimbang kesa sa pagsunog ko sa sulat na ito mamaya.

Ang mahalaga ay naisulat ko ang liham na ito. Naumpisahan ko na at wala ng balikan. Isang masakit na katotohanan na nagawa ko ang mga nagawa ko sa loob ng sampung taon dahil nawala ka sa akin. Siguro masama ang loob mo ngayon ngunit itong huling tatlo, ang lahat ay gagawin dahil minahal kita, minamahal at patuloy na mamahalin.


Raj Gyia






Halaw ang larawan sa: http://balance-sheet.deviantart.com/art/Speedpaint-gunman-156408682

Isang Hindi Ordinaryong Hapon

December 25

Alas 6:00 ng umaga. Araw ng Pasko. Abala ako sa pag-iimpake. Limang T-shirt, tatlong itim at dalawang berde. Dalawang kupas na maong kasama na dito ang aking isusuot sa pag-alis, limang brief, mga panyo, jacket na itim, tatlong pares ng medyas, tsinelas, ano pa ba? Tuwalya. Sipilyo at toothpaste. Hindi ko na kailangang magdala ng gel para sa buhok, hindi ko ito magagamit sa pupuntahan ko. Nga pala, baseball cap, kelangan ko ito doon. At ang pinakamahalaga sa lahat yosi at lighter. Isang kahang Marlboro, yung pula.

Habang hinahanda ko ang mga gamit ko at abala naman ang lahat ng tao sa bahay, nag-aalmusal. Pinagmamasdan ako ng aking nanay. May tanong ang kanyang mga sulyap. Kumwari abala ako pero alam ko na nakatingin siya sa akin. Paraan ko ito para umiwas sa kanya. Sino nga ba naman ang hindi magtataka, araw ng pasko, nag-iimpake ako ng gamit at aalis.

Hindi na siya nakapagpigil. Tinanong niya ako kung saan ang lakad ko. Tumahimik sila, natigil sa pagsubo, inaabangan ang aking isasagot. Ang aking ama ay nakatingin lang sa isang tabi. Meron kaming relief operation sa Pampanga, sagot ko. Isa pang tanong. Bakit naman sa araw ng pasko ang alis nyo? Naghagilap ako ng sagot. Mabuti na lang at malikot ang pag-iisip ko. Para po makapagbigay kami ng pamasko sa mga nangangailangan doon. Isa pa ulit. Saan sa Pampanga? San Fernando, sabi ko. Kalahating totoo, kalahating hindi ang sagot ko.

Tapos na ako sa pag-ayos ng mga gamit ko. Nagpalaam ako sa aking mga magulang. Malungkot ang nanay ko sa pag-alis ko pero ang aking tatay maayos naman. Siguro iniisip niya lalaki naman ako, kaya ko na ang sarili ko. Ganun na siya talaga. May tiwala sa mga ginagawa ko. Bago ako lumabas ng bahay binilinan ko ang aking mga kapatid na umaayos.

Pagkalabas ng village, sumakay ako ng dyip papuntang Sampaloc. Bumaba ako sa Morayta at naglakad hanggang Recto. Sumakay muli ng dyip pa-Dibisorya naman. Mabigat ang bag sa likod ko. Ilang minuto lang bumaba ulit ako. Avenida. Sa istasyon ng mga bus patungong San Fernando. Nakakailang hakbang palang ako ng makita ko si Maan na nakaupo sa isa sa mga bankong inuupuan ng mga pasahero habang naghihintay ng kanilang masasakyan.

Napakaingay ng paligid kahit araw ng pasko. Napatingin ako sa kasama ko. Maputi. May kahabaan ang nangingislap na buhok na tumatama sa sikat ng araw. Katamtaman ang tangkad. Makipot na bibig, maliit ngunit matangos na ilong at mamula-mula ang magkabilang mga pisngi. Pinagmamasdan ko siya habang papalapit ako sa kanya. Nakasuot ito ng maluwag na T-shirt ngunit hindi naitago ang magandang hubog ng katawan. Pansinin. Umupo ako sa tabi niya ng walang imik at sumulyap sa orasan na nasa aking bisig. Napatingin din siya sa relo niya. Nagkatitigan kami at sabay na tumayo patungo sa bus na may karatulang San Fernando.

Isa’t-kalahating oras din ang byahe namin. Nakatayo kami ngayon sa tapat ng isang sikat na fastfood. Naghihintay. Mga ilang minuto pa darating na ang sundo namin. Hindi ako nagkamali, may isang lalaki na lumapit sa amin at may sinabi. Sinagot ko ito at saka kami sumunod sa kanya. Alas nuwebe pa lang ng umaga at araw ng pasko ngunit tirik na ang sikat ng araw dito. Hindi naman mainit, malamig nga kung tutuusin ang simoy ng hangin. Sumakay kami sa isang dyip patungong Mexico. Humigit-kumulang isang oras din ang binaybay namin bago kami nakarating sa aming destinasyon sa raw na ito.

Masaya ang paligid. Parang pista dito sa probinsiya. Kabi-kabila ang bati ng Maligayang Pasko. Masaya ang mga tao dito na makakita ng mga bakasyunista. Sinalubong kami ng may-ari ng bahay. Si Aling Pacing. Naghanda kaagad siya ng miryenda pagkababang-pagkababa ng mga gamit namin. “Kumain muna kayo’, yaya niya. “Mga batang ire oo kung kelan araw ng pasko saka naman…” hindi na niya itinuloy ang kanyang sasabihin at nagkatitigan sila ng lalaking sumundo sa amin na hanggang ngayon hindi ko alam ang pangalan niya. “Siya sige, kumain muna kayo. Hintayin niyo sandali si Turning nasa plasa siya ngayon may konting kasiyahan kasi ang mga kabataan doon.” Si Mang Turning ang kapitan sa baryong ito at siya din ang naatasang maghahatid sa amin sa talagang pakay naming dito sa Mexico.

Gabi na ng dumating si Kapitan Turning. Tapos na kaming maghapunan at nanakit na ang mga likod namin sa kauupo maghapon, sa kahihintay sa kanya. Pagdating na pagdating niya ay pinatawag kami. Kumustahan, ikinagagalak daw niyang makilala kami. Nagkuwentuhan kami sandali tungkol sa mga kaganapan sa Maynila at bago tumulak matulog ay sinabi niya sa amin kung anong oras ang lakad namin bukas at kung ano ang mga dapat dalhin at dapat gawin habang nasa daan. “At siya nga pala”, sabi niya. “Dumating na rin ang iba nyo pang kasamahan, nasa kabilang ibayo sila. Hindi agad kami nakatulog ni Maan. Nakadalawang stick muna kami ng sigarilyo bago nagpasyang matulog.

December 26

Naalimpungatan ako sa tama ng sinag ng araw sa aking mukha. Tanghali na pala hindi man lang ako ginising ni Maan. Bumangon kaagad ako, nag-inat, lumabas ng kuwarto. Si Maan ang hinanap. Nasa kusina ito at nag-aalmusal kasama ang mag-asawang Turning at Pacing. Medyo nahihiya pa ako ng batiin ako ni Mang Turning. Nagdahilan na lang ako ng di agad kasi ako nakatulog kagabi. Pagkatapos ng pasko at handaan, ang ulam na lang ngayon ay talbos ng kamote at piniritong dilis. Pagkatapos kumain ay nagpalipas ulit kami ng ilang oras. Dalawang stick na lang ang natitira sa sigarilyo ko. Makailang beses siguro kaming napasulyap sa aming mga orasan hanggang sumapit ang oras ng paggayak.

Naghanda kami ni Maan sa pag-alis. Excited. Nagjacket siya ng itim. Ibinuhol ang buhok at ipinasok sa loob ng kanyang sumbrero. Pareho kaming nakatsinelas. Sinundan namin si Mang Turming sa likod ng bahay. Doon kami maglalakad, mula sa likod ng bahay at hindi sa kalsada. Babaybayin namin ang malawak na bukirin na aking natatanaw ngayon. Mabuti na lang at hindi mainit ang lupa tulad ng sa tag-araw. Alas dos ang sabi ng aking orasan. Tamang-tama daw sabi ni Mang Turning.

Pagkatapos ng kalahating oras ng paglalakad, nabungaran namin ang isang kalsada. Parang umikot lang kami. Tumawid kami dito at pumasok sa isang sitio. Napansin ko ang ilang magagarang sasakyan na nakaparada sa tabi ng kalsada. Napakanuot noo ako. Ano ang ginagawa ng mga sasakyang ito dito? Hindi pa man kami nakalalayo ay natanaw ko ang isa pang kotse. Bagong dating at pumarada ito sa likod ng isa pang kotse. Dalawang lalaki ang bumaba mula rito at sa kanilang mga itsura ay masasabi mong may sinabi ang mga ito sa buhay. Kinalabit ko si Maan. Inginuso ko sa kanya ang mga sasakyan. Nagkibit balikat siya. Nasa bukana na kami ngayon ng sitio. May tindahan sa unahan. Nakaupo dito ang ilang kabataan. Tipikal sa mga lugar na walang magawa Ngunit nakapagtatakang hindi man lang kami napansin. Sa tapat ng isang kubo ay naghahabulan ang mga bata. Nagliparan ang alikabok. Sa isang banda naman ay may mga nanay na kuwentuhan ang lipasan ng oras. Nang makarating kami sa isang kanto, isang ale na nagwawalis sa kanyang bakuran ang nagbigay sa amin ng instruksiyion kung saan pupunta nang hindi man lang siya tumingin sa amin. Kumaliwa daw kami pagdating namin sa dulo. Kumaliwa nga kami at patuloy na naglakad. Hindi rin pala kabisado ni Mang Turning ang daan. Isa pang ale ang nagturo sa amin ng tamang daan.

Nakarating kami sa dulo ng sitio. Nasa bukana ulit kami ngayon ng malawak na bukirin. Malakas na ang hampas ng hangin. Wala na kasing mga punong-kahoy. Patuloy kami sa paglalakd. Binaybay namin ang matigas na pilapil. Napansin kong may mga grupo din ng tao na naglalakad sa unahan namin kaya sinundan namin ang mga ito. Ang dalawang lalaki kanina na bumaba sa kotse ay nasa likuran na rin namin. Natanaw ko sa may di kalayuan ang isang berdeng Huey Helicopter na kanina pa palipad-lipad na para bang rumoronda. May nadaanan kaming mga magsasaka na hindi man nakatingin sa amin ay nagbigay pugay pa rin. Nagtataka na ako ngayon kung bakit hindi makatingin sa amin ang mga nadaanan naming mga tao.

Pagkatapos ng isang oras na paglalakad, sa wakas ay nakarating din kami. Maraming tao sa paligid. Akala mo pista. Nagkakasyahan ang lahat. May nagkakantahan habang ginagabayan ng gitara. May nagtatawanan sa kabilang dako naman. Napansin ko na may nakahandang mga pagkain sa isang mahabang mesa. May mga parating na may mga dalang pagkain. Sa gawing unahan ay may isang kubo na ginagamit siguro ng mga magsasaka bilang pahingahan. May isang mesa sa gitna ng kubo. May mga nakapatong doon na parang mga papeles. Hindi pa kami nakakapagpahinga nang marinig kong may tumatawag sa akin. Pamilyar ang boses na yon, lumingon-lingon ako ng makita ko ang mga kasama ko sa Maynila na nakangiti at masaya nila kaming sinalubong. Ilang saglit na nagkumustahan at nagkuwentuhan.

Maya-maya lang ay nagsimula na ang programa. Tahimik ang buong kapaligiran. May ilang kalalakihan ang namuno at pinangunahan ang selebrasyon. Isang lalaki, pagkatapos ibigay sa kanya ang hudyat, ang tumayo upang isinabit sa dalawang poste ng kubo ang isang malaking bandilang pula na may karit at masong kulay ginto. May mga Armalayt na nakatayo sa likod ng mga lalaking nasa mesa. Nakatayo naman sa iba’t-ibang sulok ang mga kasamang may dala-dalang mga armas, Nakangiti ang lahat. Banaag sa mukha ng bawat isa ang tagumpay at pananalig habang ako ay nagmamasid.

Natanaw ko na mahaba na rin ngayon ang pila ng mga magagarang sasakyan sa gilid ng kalsada, habang ang helicopter ay patuloy sa pag-ikot sa malawak na bukirin.

Alas tres na ng hapon. Disyembre 26. Anibersaryo ng Partido. At ito ang unang pagdalo ko.

Mabuhay ang Partido Komunista ng Pilipinas! Mabuhay! sigaw ng bawat isa.


xxx